Van 13 tot en met 22 juni was ik met een groepje vrienden en broer en zus in Umbrië. Een oude droom: we wandelden in het spoor van Sint Franciscus (1181-1226) door het prachtige heuvel- en veldenlandschap van dorpje naar stadje, onder leiding van Cor Kuyvenhoven. Hem had ik, vanuit zijn ervaring en wandeltochten (zie: http://www.tevoetisgoed ), gevraagd voor ons deze reis te organiseren. Zijn filosofie is onder andere: “De echte ontdekkingsreis is geen speurtocht naar nieuwe landschappen, maar het kijken met nieuwe ogen” (Marcel Proust) En dat gebeurde!
Hier een impressie uit het vele.

Het kruis van San Daminiano

In Assisi trof mij, naast de vele plaatsen waar aan Franciscus herinnerd wordt (denk alleen al aan de indrukwekkende San Francesco met de muurschilderingen in boven- en onderkerk), één kunstwerk in het bijzonder: het kruis in de kapel van San Daminiano, even buiten Assisi.
Het uit een kerkje en klooster bestaande gebouwencomplex heeft zijn oorspronkelijke vorm grotendeels behouden en onderscheidt zich daarmee van de meeste andere kerkgebouwen in en om Assisi, die na Franciscus’ dood extra versierd werden. Samen met de gedenkplaatsen van la Foresta, Fonte Colombo en Greccio is San Damiano daardoor in de naaste omgeving van Assisi de plaats waar je het beste kunt ervaren hoe Franciscus geleefd heeft: simpel, teruggetrokken en eenvoudig verbonden met de natuur.
Ten tijde van Franciscus was San Damiano een verlaten kapel. In 1205 werd Franciscus in het vervallen kerkje aangesproken door de Gekruisigde die hier hing: “Herstel mijn huis, dat zoals je ziet in verval is geraakt.” (Dit kruis van San Damiano hangt tegenwoordig in de basiliek van de heilige Clara in Assisi. In San Damiano hangt nu een copy).

Wat trof me zo?
Wat opvalt als je anders kijkt is dat Christus een opgeheven hoofd heeft!
In de afbeeldingen tot 1240 is dit zo terug te vinden. Daarna zie je het hoofd altijd gebogen in de stervenshouding van het lijden. Een theologische keuze!
Wat wil dit zeggen? Deze Christus wordt afgebeeld in zijn lijden (het kruis) maar tegelijk wordt dat lijden opgenomen in de opstanding!
De stigmata aan handen en voeten zijn er, maar zijn armen en handen lijken vooral het Kyrie uit te drukken: ontferm U Heer over deze, onze, wereld en haar mensen.
Het doet me denken aan de laatste regels uit het artikel in Regelmaat dat we in onze Ionakring dit voorjaar over gerechtigheid en vrede bespraken: ‘We doen wat we kunnen, niet wat we niet kunnen. Wij rouwen om wat verwoest is, we treuren om alles wat we niet kunnen doen, maar we laten ons er niet door verlammen. Want we zijn ook een gemeenschap van de verrijzenis. Dus we kiezen voor een hoopvol leven.’ (blz.57)

Leven met een Regel

Het tweede wat me raakte was het belang van een leefregel. Wij kennen dat nu bijvoorbeeld vanuit de Iona Community. In de christelijke traditie is dit altijd gebaseerd geweest op de Tien Woorden of de Bergrede die eigen leefregels aangeven.
In de tijd van Benedictus (6e eeuw) werden leefregels al geformuleerd. Franciscus maakte daar een nieuwe bij, levend vanuit de radicale gedachte dat we op aarde geen eigen bezit kennen, maar gebruik mogen maken van wat ons toevalt.
Franciscus van Assisi maakte in zijn eigen leven een radicale ommekeer. Als rijke koopmanszoon koos hij voor een bezitloos en rondtrekkend bestaan in vertrouwen op God. Hij leefde in verbondenheid met mensen aan de zelfkant van de samenleving. Ook de natuur was voor hem een vindplaats van God. Zonder intellectuele verantwoordingen of zoektochten werd het leven van deze heilige een bron van inspiratie voor velen. Toen hij eenmaal wist dat hij een eigen beweging van boetepredikers wilde starten, schreef hij heel beknopt, een eigen leefregel voor zijn groep. De drie evangelische raden van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid (deels ontleend aan Mt 19,21) vormen hierin de leidraad.

In de 12de eeuw groeide de weerstand tegen de macht en de weelde van de hoge geestelijkheid en van de territoriale abdijen. Daaruit kwam de zogenoemde Armoedebeweging voort. Binnen de benedictijnse wereld leidde dat bijvoorbeeld tot de stichting van de Orde van Cîteaux (cisterziënzers). Ook kwam er een nieuw type religieuze op: de mendicanten oftewel de bedelmonniken. In navolging van Christus omhelsden zij de armoede niet alleen op individueel vlak, maar ook op communautair vlak.
Franciscus had zijn minderbroederideaal in 1209 vervat in een eenvoudige leefregel, door de franciscanen Regula primitiva genoemd. Deze had hij ontleend aan een passage uit het Mattheüs-evangelie, waarin Jezus tot zijn twaalf apostelen zegt: “Neem geen goud-, zilver- of kopergeld mee in je beurs, neem geen reistas mee voor onderweg, geen twee stel kleren, geen sandalen en geen stok” (10,9-10).
Je vindt de plaats waar hij deze regel ‘van boven’ kreeg in Santuario de Fonte Colombo: G’d gaf daar de regel sprekend door een boom. De stronk staat er nog en uit het hout is een tafereel hiervan gesneden!
Na weerstand van lokale kerkelijke autoriteiten tegen de kleine minderbroedercommuniteit trokken Franciscus en zijn elf gezellen naar Rome om van de paus toestemming te krijgen voor hun nieuwe stichting. Op 16 april 1210 verleende paus Innocentius III hun zijn zegen en gaf daarmee de aanzet tot wat later de Orde der Minderbroeders werd. De radicale regel die zij hielden moest echter herzien worden en werd in 1221/3 uiteindelijk goed gekeurd door de paus.

Zijn handtekening

In dit Santuario vind je ook de eerste afbeelding van de Tau, aan Franciscus toegeschreven. Franciscus gebruikte het kruis in de vorm van een hoofdletter T, het zogeheten Tau-kruis, als handtekening. Veel franciscaanse mensen dragen zo’n kruisje als herkenningsteken. Ze zijn gemaakt van olijfhout.
De radicaliteit van de levenswijze van Franciscus treft. Hoewel hij al in zijn eigen tijd een fenomeen werd, bezocht door hoogwaardigheidsbekleders uit ‘kerk en staat’, koos hij voor eenvoud op eigenzinnige wijze.

De plaats waar je daar het dichtste bij deze Franciscus kunt komen, ook vandaag nog, is het kloostertje bij Greccio. Het is de geboorteplaats van de eerste levende kerststal, op Kerstavond 1223 geintroduceerd. Die plek is er, heel authentiek, nog steeds, net als de cellen van de broeders en de ruimte waar ze samen de dagorde vierden. Oorspronkelijk sliepen ze op de grond, net als Franciscus. Maar hij had een eigen plek, tot op de dag van vandaag…

Wat blijft me bij?
Eerlijk gezegd stond Franciscus ver van me af. De Nederlandse Franciscanen, met hun zorg voor de aarde, kwamen altijd veel dichterbij.
Maar nu is er iets veranderd: Franciscus heeft in zijn tijd zijn leven omgegooid, en een grote steen verlegd, door wat hij in beweging heeft gebracht.
Dat gaat dus door tot vandaag en morgen aan toe!
Hij voedt mijn vertrouwen en de hoop dat wij, als we uit de opstanding leven
,in onze tijd en op onze plaats, een steen kunnen verleggen in de weg die we met de Levende gaan.

30 juni 2022
Teun